Άρθρο του Αλέξανδρου Καζαμία όπως δημοσιεύθηκε στο Βρετανικό "Open Democracy", 21 Οκτωβρίου 2020
Η φετινή ένταση στην Ανατολική Μεσόγειο συνήθως ερμηνεύεται ως μια διαφωνία γύρω από το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο η οποία οξύνεται λόγω της παλαιότερης ελληνοτουρκικής διαφοράς για την υφαλοκριπήδα του Αιγαίου. Αυτή η αντίληψη συνοδεύεται από αναφορές στην παραδοσιακή διαμάχη μεταξύ των δύο Νατοϊκών συμμάχων η οποία, στην παρούσα φάση της, χρονολογείται από το ξέσπασμα του Κυπριακού στη δεκαετία του 1950. Παρόλο που και οι δύο αυτές διαστάσεις είναι υπαρκτές, στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά την κορυφή του παγόβουνου της παρούσας εμπλοκής. Η σημερινή διένεξη δεν συνίσταται σε μια διμερή διαφορά που μετεξελίσσεται σε περιφερειακή κρίση, όπως κάποιοι αναλυτές ισχυρίζονται,[1] αλλά κυρίως στο αντίθετο. Από το 2013, η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν παγιδευτεί σε μία ευρύτερη διεθνή κρίση που απειλεί να μετατρέψει τις παλαιότερες διαφορές τους σε έναν πόλεμο εκ του σύνεγγυς.
Η κύρια αιτία αυτής της διεθνούς κρίσης είναι η δεκαετής αντιπαράθεση ανάμεσα στη Δύση και τον Ερντογάν, τον Ισλαμιστή πρόεδρο της Τουρκίας, του οποίου η πολιτική στη Μέση Ανατολή αποτελεί μεγάλη πηγή ενόχλησης για τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, το Ισραήλ και πολλά Αραβικά κράτη. Μετά το 2010, οι σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας υπέστησαν την πρώτη ρήξη τους μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή προκλήθηκε από την αντίθεση του Ερντογάν στην επιβολή κυρώσεων κατά του Ιράν, την κατάρρευση των διπλωματικών σχέσεων της χώρας του με το Ισραήλ για το θέμα της Γάζας, και την υποστήριξη που παρείχε στα Ισλαμιστικά κινήματα που ενισχύθηκαν από τις επαναστάσεις της Αραβικής Άνοιξης. Αυτή η ένταση καλλιέργησε την πολιτική της «απομόνωσης του Ερντογάν», που κορυφώθηκε με την επιβολή Αμερικανικών κυρώσεων κατά της Τουρκίας το 2018.
Στο μεταξύ, η περιφερειακή επιρροή της Τουρκίας έχει επεκταθεί σε όρια που δεν έχουμε ξαναδεί από την Οθωμανική εποχή. Το 2017, ο Ερντογάν εγκατέστησε στρατεύματα στο Κατάρ για να αποτρέψει το διπλωματικό αποκλεισμό του κρατιδίου από τους αμερικανόφιλους γείτονές του, έκτισε στρατιωτική βάση στη Σομαλία και απέκτησε πρόσβαση στο Σουδάν. Παράλληλα, έχει παρέμβει στρατιωτικά στους εμφυλίους πολέμους της Συρίας και της Λιβύης. Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 στην Τουρκία, για το οποίο κατηγορεί τις ΗΠΑ ως παρασκηνιακό υποστηρικτή, οικοδόμησε στρατηγική συμμαχία με τη Ρωσία, διατηρώντας παράλληλα - στο πλαίσιο μιας νέου τύπου Αδέσμευτης εξωτερικής πολιτικής - μια τρικυμιώδη σχέση με τον Ντόναλντ Τραμπ.
Η παρούσα ελληνοτουρκική εμπλοκή είναι στενά συνδεδεμένη με αυτό το νέο περιφερειακό πλαίσιο. Ο κύριος συνδετικός κρίκος είναι ο υποθαλάσσιος αγωγός μήκους 1.900 χλμ, ο “East Med”, που προορίζεται να εξαγάγει το Ισραηλινό φυσικό αέριο στην Ευρώπη με σκοπό να ανταγωνιστεί το Ρωσικό αέριο. Το 2013, η Ουάσιγκτον και το Τελ Αβίβ εγκατέλειψαν την Τουρκία ως πρώτη επιλογή και στράφηκαν προς μια εναλλακτική κατεύθυνση μέσω της Κύπρου και της Ελλάδας. Έκτοτε, οι διμερείς σχέσεις Αθήνας-Άγκυρας άρχισαν να επιδεινώνονται, θέτοντας τέλος στη 14χρονη προσέγγιση που ξεκίνησε το 1999 στην Ευρωπαϊκή Διάσκεψη Κορυφής στο Ελσίνκι. Όντας στην αντιπολίτευση, ο ΣΥΡΙΖΑ του Αλέξη Τσίπρα καταδίκασε τη συμφωνία αυτή, τόσο διότι παραγνώριζε τους Παλαιστίνιους και διότι εξέθετε την ελληνική ασφάλεια σε απρόβλεπτες τουρκικές αντιδράσεις. Αφού ανήλθε στην εξουσία όμως, μαζί με την στροφή 180 μοιρών που πραγματοποίησε στο Δημοψήφισμα του 2015, επιβάλλοντας πρόσθετη νεοφιλελεύθερη λιτότητα από την Τρόικα, ο Τσίπρας ανέπτυξε στενές σχέσεις με το Νετανιάχου, τον Τραμπ και τη Σαουδική Αραβία, παρουσιάζοντας τον αγωγό East-Med ως «πηγή σταθερότητας» στην περιοχή.
Ωστόσο, όπως αντιλαμβάνεται πλέον ο καθένας, ο αγωγός αυτός υπήρξε ένας μεγάλος παράγοντας αστάθειας στην περιοχή. Ένας λόγος ήταν η λανθασμένη επιλογή χάραξης της κατεύθυνσής του μέσω των ΑΟΖ της Κύπρου και της Ελλάδας, προτού αυτές οριοθετηθούν μέσω διεθνών συνθηκών ενάντια στις παράνομες μεν, αλλά γνωστές διεκδικήσεις της Τουρκίας. Ένας άλλος αποσταθεροποιητικός παράγοντας υπήρξε η αντιφατική πολιτική της ΕΕ, ιδίως με την Συνθήκη ΕΕ-Τουρκίας του 2016 για τους Πρόσφυγες, που προβλέπει την υποχρεωτική επιστροφή των Σύρων προσφύγων από την Ελλάδα στην Τουρκία. Για να καθησυχάσει τη ρατσιστική κοινή γνώμη στην Ευρώπη, αυτή η νομικά έωλη συμφωνία έδωσε στον Ερντογάν έλεγχο πάνω σε 3.5 εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες, τους οποίους μπορεί ανά πάσα στιγμή να προωθήσει στην Ελλάδα, προκαλώντας έτσι μια πανευρωπαϊκή προσφυγική κρίση. Τον περασμένο Φεβρουάριο, έδωσε μάλιστα μια πρόγευση του τι μπορεί να κάνει όταν προώθησε χιλιάδες πρόσφυγες στα βόρεια ελληνικά σύνορα μέχρις ότου τα αιτήματά του στο Ιντλίμπ της Συρίας βρήκαν ανταπόκριση από τη Γερμανία, τη Βρετανία και τη Γαλλία.
Το σημερινό δίλημμα του ΝΑΤΟ δεν είναι το πώς θα ερμηνεύσει τις κινήσεις της Άγκυρας. Η τουρκική εξωτερική πολιτική, τόσο πριν όσο και μετά τον Ερντογάν, έχει επιδείξει ελάχιστο σεβασμό στο Διεθνές Δίκαιο, περιλαμβανομένης της Συνθήκης του ΟΗΕ του 1982 για το Δίκαιο της Θάλασσας και των ψηφισμάτων του ΟΗΕ που καταδικάζουν την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Μια πρόσφατη απόδειξη αυτής της συμπεριφοράς είναι το άνοιγμα της περιοχής των Βαρωσίων από τις τουρκικές δυνάμεις κατοχής στην Κύπρο, 46 χρόνια μετά τη στρατιωτική εισβολή στο νησί, σε ωμή παραβίαση των Ψηφισμάτων του ΟΗΕ, 550/1984 και 789/1992.[2] Η παραγνώριση της διεθνούς νομιμότητας από τον Ερντογάν συνεχίζει μια προσέγγιση που οι κοσμικοί προκάτοχοί του υιοθέτησαν πολλές δεκαετίες πριν, ενώ πολλές από τις θέσεις του, ιδίως στο θέμα της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών, είναι αποδεκτές από τους αντιπάλους του στην αντιπολίτευση. Εκεί που κυρίως διαφέρουν είναι στον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζουν αυτήν την παραβατική συμπεριφορά.
Συνεπώς, το στρατηγικό δίλημμα της Δύσης είναι αν θα συνεχίσει την πολιτική της απομόνωσης της Τουρκίας, τώρα που τα όριά της έχουν πλέον φανεί, ή αν θα αρχίσει να συνδιαλλέγεται ξανά με τον Ερντογάν. Ο πρόεδρος Μακρόν, που πρόσφατα πούλησε 18 μαχητικά τύπου Rafale στην οικονομικά χρεωκοπημένη ελληνική κυβέρνηση, διατηρεί μια ευθαρσώς οριενταλιστική και αντι-Ισλαμιστική ρητορική και ζήτησε την επιβολή κυρώσεων κατά της Τουρκίας τις παραμονές του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 1-2 Οκτωβρίου. Άλλες φωνές, ωστόσο, προτρέπουν σταθερά την Τουρκία και την Ελλάδα προς την έναρξη διμερών συνομιλιών, χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία.
Αν και η επιστροφή της διμερούς διπλωματίας θα ήταν ένα συνετό βήμα, χωρίς μια ριζικά αναθεωρημένη Δυτική πολιτική, αυτές οι διερευνητικές επαφές σύντομα θα αποτύχουν. Επειδή η ελληνοτουρκική διένεξη δεν είναι πλέον διμερής, η Αθήνα και η Άγκυρα δεν μπορούν από μόνες τους να κάνουν αυτές τις συνομιλίες να ευωδωθούν. Οι σύμμαχοι της Ελλάδας, και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, πρέπει να δημιουργήσουν παράλληλα τις απαραίτητες συνθήκες για έναν πετυχημένο διάλογο. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να επιβάλουν άμεσο μορατόριουμ σε όλες τις εξερευνήσεις αερίου και πετρελαίου στην Ανατολική Μεσόγειο· να αρχίσουν να μιλούν στο εξής με μια φωνή, αντί να πουλούν όπλα στις αντίπαλες πλευρές· και να δημοσιοποιήσουν έναν οδικό χάρτη για την κοινή προσφυγή της Ελλάδας και της Τουρκίας στο Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας, με σκοπό την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και των ΑΟΖ τους. Οτιδήποτε λιγότερο θα μας οδηγήσει πίσω στο χείλος του πολέμου.
[1] Βλ. Patrick Wintour, “How a rush for Mediterranean gas threatens to push Greece and Turkey into war”, The Guardian, 11 September 2020, ιδίως την άποψή του ότι “η εμβάθυνση της δίενεξης ανάμεσα στους Νατοϊκούς συμμάχους έσυρε τους γείτονές τους και κινδυνεύει να φύγει εκτός ελέγχου”, https://www.theguardian.com/world/2020/sep/11/mediterranean-gas-greece-turkey-dispute-nato
[2] Το Ψήφισμα 550 του ΟΗΕ με ημερομηνία 11 Μαΐου 1984 δηλώνει ρητά πως: «Το Συμβούλιο Ασφαλείας... 5. Θεωρεί τις απόπειρες για εποικισμό οποιουδήποτε τμήματος των Bαρωσίων από άτομα άλλα από τους κατοίκους τους ως απαράδεκτες και ζητά τη μεταβίβαση της περιοχής αυτής στη διοίκηση των Hνωμένων Eθνών». https://www.pio.gov.cy/%CF%88%CE%AE%CF%86%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B1-550-(1984).html
