Αγαπητέ φίλε,
Οφείλω να στο πω ότι είναι κάπως ανησυχητική αυτή η ριζική σου μεταστροφή - πρωτίστως, όχι τόσο σε διανοητικό, όσο σε ψυχολογικό επίπεδο. Η πορεία της σκέψης των ανθρώπων, υπό φυσιολογικές συνθήκες, είναι συνθετική και διαλεκτική· αφήνουμε κάποια στοιχεία, κρατάμε κάποια άλλα και διαμορφώνουμε σταδιακά τη δική μας θέση και αντίληψη, ως μια συνέχεια μέσα στον χρόνο.
Επειδή γνωρίζω ότι οι νέες σου ιδεολογικές κατευθύνσεις και η προσχώρησή σου σε χώρους και οργανώσεις που μου περιέγραψες, συνοδεύονται από την ολοκληρωτική σχεδόν απόσχισή σου από φίλους που σε συντρόφεψαν τα τελευταία έτη - είτε από συνειδητή επιλογή σου, είτε λόγω συνθηκών - αναρωτιέμαι, σε τι βαθμό υπάρχει εδώ μια προσπάθεια εκλογίκευσης και κάποιος ψυχολογικός μηχανισμός άμυνας in disguise.
Κατ' αρχήν, ιδεολογικά και μόνο, μια τέτοια "ευκαιριακότητα" στην ιδεολογία θα έπρεπε να κάνει κι εσένα τον ίδιο ακόμα να θεωρήσεις ότι, εφόσον χθες πίστευες κάτι ριζικά αντίθετο από αυτό που πιστεύεις τώρα, ενδέχεται σε μερικά χρόνια πάλι να αλλάξεις εξ' ολοκλήρου γνώμη - άρα αν μη τι άλλο να μην τάσσεσαι τόσο απόλυτα στο ένα ή στο άλλο πολιτικό/οικονομικό ευαγγέλιο, αλλά να είσαι περισσότερο σκεπτικιστής και αποστασιοποιημένος - ειδικά τώρα που θα ξεκινήσεις σιγά σιγά να δημοσιεύεις και να επηρεάζεις άλλους ανθρώπους.
Αφήνοντας, ωστόσο, πίσω σου, μαζί με τις παλιές σου ιδέες, και τους φίλους, τις παρέες, τους χώρους που σε διαμόρφωσαν και σε καθόρισαν - θετικά - επί μια δεκαετία, αναρωτιέμαι κατά πόσο έβαλες ένα στοίχημα με τον εαυτό σου, εν μέσω της σκληρότητας της οικονομικής κρίσης και της όλης αβεβαιότητας, να αλλάξεις κοινωνική τάξη, πάση θυσία και με το όποιο κοινωνικό και ψυχολογικό κόστος. Ναι, όταν σου μιλούσα κάποτε για τους ταξικούς μας περιορισμούς και το να θυμόμαστε από πού προερχόμαστε, δεν εννοούσα ότι, αν κανείς αποτάξει όλο του το είναι και ταχθεί ολοκληρωτικά στην εξύμνηση και την εκλογίκευση του συστήματος, δεν μπορεί να αλλάξει τάξη. Μπορεί.
Ξαναρωτάω, λοιπόν, επειδή προερχόμαστε από την ίδια γειτονιά κι έχουμε περάσει και οι δυο τραυματικά γεγονότα στην ζωή μας, είσαι απόλυτα σίγουρος ότι δεν υπάρχει ένας μηχανισμός άμυνας που λειτουργεί μέσα σου, πίσω από αυτή την ιδεολογική σου μεταστροφή; Τονίζω πάλι, ότι θεωρώ φυσιολογικό και υπέροχο οι ιδέες σου να εξελίσσονται και να μην φοβάσαι να κάνεις λάθος ή να αλλάξεις γνώμη. Αυτό που με ανησυχεί είναι το απόλυτο και το κραυγαλέο της απόταξης ενός ολόκληρου, σχεδόν, ιδεολογικού και αξιακού συστήματος και η προσχώρησή σου στο αντίθετό του. Από ένας άνθρωπος που ζούσε και ανέπνεε εντός των "κοινών" και ζυμώθηκε στον δημόσιο χώρο, να γίνεις ένας άγγελος εξάγγελος της Ιδιωτείας. Και μάλιστα, μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Ποτέ δεν θα σκεφτόμουν για εσένα φαινόμενα ιδεολογικού οπορτουνισμού, αλλά δες τον εαυτό σου από λίγη απόσταση και θα καταλάβεις ότι, αν ήταν κάποιος άλλος που έκανε τέτοιους απότομους και α-συνεχείς ελιγμούς, ίσως δημιουργούσε σε κάποιους, ακόμα και σε σένα, υποψίες.
Εμένα το μόνο που μου δημιουργεί, ίσως, την όποια υποψία, είναι το γεγονός ότι, ενώ αυτή είναι μια διαδικασία που συντελείται μέσα σου εδώ και μήνες ή χρόνια, εσύ αποφάσισες να μου την ανακοινώσεις μόλις χθες. Ενώ, παλιότερα, μιλούσαμε πάντα ανοιχτά για τις νέες ιδέες και τις νέες κατευθύνσεις της σκέψης, της μελέτης και της έρευνάς μας. Τι φοβόσουν τόσο καιρό; Γιατί με άφηνες εμένα να λέω τα δικά μου, ενώ πλέον διαφωνούσες τόσο κάθετα; Και αν ήταν αυτό μόνο μια αλλαγή στην σκέψη σου, και δεν υποκινήθηκε από ψυχολογικούς μηχανισμούς και κοινωνικές πιέσεις άλλου είδους, γιατί δεν ένιωσες την ανάγκη να τη μοιραστείς μαζί μου, όπως τόσες άλλες φορές στο παρελθόν;
Η εκλογίκευση του συστήματος, το να γίνουμε απολογητές του, ως μέσο αφομοίωσής μας από αυτό, είναι μια πανάρχαια μέθοδος. Όπως και η λογική του "There is No Alternative". Το ζητούμενο είναι, πρωτίστως, πώς θα διατηρήσουμε την ταυτότητά μας. Από εκεί αντλούμε την αληθινή μας δύναμη. Και αν θες, υπό άλλους όρους το ίδιο το σύστημα θα αναγκαστεί να μας δεχτεί, αν έχουμε τη δική μας φωνή, απ' ό,τι αν γίνουμε φερέφωνα (του ή άλλων).
Χθες σε άκουσα με τεράστια προσοχή, και με έπεισες ως ένα βαθμό ότι υπάρχει ιδεολογικός και γνωστικός πλούτος στην σκέψη του Friedman. Θα τον μελετήσω. Αλλά κατάλαβε πως είναι ιδεολογικά ανώριμο, σχεδόν επιπόλαιο, το να διαγράφεις μονοκοντυλιά όποιον άλλο στοχαστή αγάπησες τα προηγούμενα χρόνια. Κανείς τους δεν είχε το αλάνθαστο, αλλά από όλους πήρες πράγματα. Είναι διαφορετικό το να εντάσσεις ένα νέο άτομο και έναν νέο ορίζοντα στην σκέψη σου, από το να διαγράφεις το παρελθόν και τους ανθρώπους που σε επηρέασαν. Το δεύτερο δεν είναι μια λογική διεργασία, αλλά μια θυμική αντίδραση.
"Στο κρεβάτι με την Θάτσερ" ήταν και ο Πινοσέτ και ο Μητσοτάκης. Όσες επιστημονικές και θεωρητικές αναλύσεις και να κάνουμε, είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι ο νεοφιλελευθερισμός χωρίς τα Φώκλαντ, την ακραία αστυνομική καταστολή, τα πραξικοπήματα, τους δικτάτορες, τους proxy στρατούς, τους preemptive πολέμους και την καταστροφή του περιβάλλοντος, ιστορικά δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
Επειδή σε ενδιαφέρει η ιστορία, νομίζω πως οφείλεις να το λάβεις αυτό πιο σοβαρά υπόψιν σου. Και μετά, ναι, να βυθιστούμε βαθιά στις επιστημονικές πτυχές της οικονομικής αυτής θεωρίας και να φέρουμε στην επιφάνεια τα καλά εκείνα στοιχεία που, μελλοντικά, μπορούν, όντως, να συνθέσουν ένα βιώσιμο και ανθρώπινο, ίσως, οικονομικό μοντέλο.
Και σε ξαναρωτάω, γιατί απέφυγες την ερώτησή μου χθες: ποιος είναι ο ανθρωπολογικός τύπος και ποια είναι η θεωρία της ύλης, του χώρου, του χρόνου και των φυσικών συστημάτων, που προϋποθέτει (ή συνεπάγεται) ο νεοφιλελευθερισμός; Ανταποκρίνονται αυτά στην πραγματικότητα, με βάση την σύγχρονη κατανόησή της από τις φυσικές επιστήμες; Π.χ. οι φυσικοί πόροι μας είναι άπειροι; Ο χρόνος είναι απόλυτος; Η ανθρώπινη φύση είναι μόνο ιδιοτελής; Οι κοινωνίες είναι κλειστά συστήματα;
Απέφυγες την ερώτηση, που χρόνια τώρα συζητάμε, για το ποια είναι η οικονομική και η κοινωνική θεωρία στην οποία μπορεί να μας οδηγήσει η κατανόηση της κβαντικής θεωρίας πεδίου, και η αναθεώρηση της γλώσσας και της αντίληψής μας για την πραγματικότητα, που μπορεί αυτή να επιφέρει. Γιατί ξέρεις ήδη πολύ καλά, ότι είναι μια οικονομία και μια γλώσσα πολύ πιο κοντά στα πρότυπα και τις αξίες μιας φυλής ινδιάνων παρά μιας νεο-αποικιοκρατικής πολιτικής. Είναι μια οικονομία που γνωρίζει ότι τα πάντα είναι περιορισμένα, πεπερασμένα και εφήμερα. Και πρωτίστως εμείς οι ίδιοι. Και στο πλαίσιο της καθολικής θνητότητας, καλλιεργεί τον σεβασμό στον άνθρωπο, τη λιτή και βιώσιμη διαχείριση των πόρων, με ορίζοντα, όχι το κέρδος, αλλά την ευημερία της κοινότητας, του ατόμου και του οικοσυστήματος. Μια οικονομία, όπου η έννοια της ιδιοκτησίας δεν έχει κανένα νόημα, πέραν της προσωρινής χρήσης. Ιδιοκτησία τίνος πράγματος, σε έναν κόσμο όπου όλα αλλάζουν, όλα είναι ιερά, όλα έχουν ψυχή και συνείδηση και όνομα και όχι αριθμό, κόστος και τιμή μεταπώλησης; Αυτή είναι ακριβώς η απάντηση που χθες απέφυγες να δοθεί.
Και η ερώτηση που πρέπει να απαντήσεις πριν προχωρήσεις είναι: υπάρχει τρόπος μακροπρόθεσμα και σε διεθνές επίπεδο ο καπιταλισμός να συντηρηθεί χωρίς να οδηγεί στον φασισμό, στα κάτεργα και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης; Η ουτοπία του νεοφιλελευθερισμού, δεν είναι η Λιθουανία, είναι η λωρίδα της Γάζας. Είναι οι ειδικές οικονομικές ζώνες. Είναι οι ιδιωτικές φυλακές. Είναι ο θεσμός της δουλείας, που ποτέ δεν καταργήθηκε στα αλήθεια, ούτε με το Αμερικανικό σύνταγμα. Έχεις εστιάσει στην κορυφή του παγόβουνου και στην εξαίρεση, και επέλεξες να αγνοήσεις τον κανόνα. Δεν ξέρω γιατί έκανες αυτή την στροφή, γιατί δεν ξέρω τί ανθρώπους γνώρισες και σε επηρέασαν αυτά τα τελευταία χρόνια, εδώ και στο εξωτερικό. Το μόνο που μπορώ να σου πω, ως φίλος, είναι να προσέχεις και να μην ξεχνάς ποιος είσαι.
Θα σε αφήσω με λόγια της μητέρας μου, που σε εκτιμούσε:
«Ισχυρή όσο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και αρχαία όσο και η ιστορία μας είναι η επιθυμία της Εξουσίας ν' αγγίζει τους ανθρώπους. Και να τους μεταμορφώνει σε ανδράποδα. Το μυαλό σκοτεινιάζει τότε, η λειτουργία της μνήμης διακόπτεται, κι εκείνοι που κάποτε υπήρξαν σκεπτόμενοι, που κάποτε - εξαιτίας μιας εκκεντρικής νεότητας - υπήρξαν επαναστατημένοι, γίνονται μισθοφόροι. Συνδαιτημόνες του Πρίγκηπα. Αναλαμβάνουν το χρέος να παραστήσουν ως ορθό αυτό που μόνο στον χώρο της τελετουργίας μπορεί να ανιχνευθεί. Και θέτουν την κραταιά εμπιστοσύνη τους στην υπηρεσία μιας ύποπτης τάξης πραγμάτων.
Είναι οι εγγράμματοι μανδαρίνοι του συστήματος, οι εξάγγελοι της Ιδιωτείας. Συνδαιτημόνες και συνομιλητές του Πρίγκηπα, είναι οι "κύριοι πρυτάνεις", οι στιβαροί "πανεπιστημιακοί δάσκαλοι" που περιφέρουν τις ασύστολες καριέρες τους σε δεξιώσεις, ακαδημίες και τηλοψίες. Σ' ένα συγκλονιστικό Τίποτα. Οφείλουν να διαλαλήσουν πως ο πόλεμος θα υπερτερήσει συντριπτικώς.
Είναι οι υβριστές, που θα διδάξουν τον Πρίγκιπα να τρυπώνει στους θεσμούς και στα φωτεινά τοπία της Ιστορίας, από κερκόπορτες και πόρτες υπηρεσίας. Σαν φάντασμα και σαν σκιά. Που θα προσδώσουν κύρος στο εικονικό, και θα κατασκευάσουν πρόσωπο στο ανυπόστατο.
Είναι οι πολυμαθείς! "Πολυμαθίη νόον έχειν ου διδάσκει...", είπε γι' αυτούς ο διαυγής Εφέσιος.
Είναι οι ηδονικοί Ελπήνορες. Ο Δημόκριτος έκλαψε σαν παιδί για τον ανεόρταστο βίο αυτών των ανθρώπων και τους παρέδωσε στη δικαιοσύνη του Χρόνου.
Στην κοινωνία των πολιτών, αυτοί διακρίνονται όπως το κούφιο στάχυ στα χωράφια. Αγνοώντας δραματικά, πως η ωριμότητα περιφρουρεί το σπόρο της σεμνά.
Είναι μοιραίοι. Ζητούν να διακριθούν μα η φύση τους γίνεται ολοένα και πιο απόμακρη καθώς αυτοί βυθίζονται στο χώμα της λήθης.
Γιατί η φύση αγαπάει να κρύβεται. Κι αυτό ποτέ δεν εξαργυρώνεται. Είναι αμύθητο. Και πάντοτε εκτός διδακτέας ύλης.
Οι παλιοί μας δάσκαλοι χάθηκαν στη σιωπή. Αλλά διατηρούνται εντός μας. Είναι ο ρυθμός στη σκέψη μας και η συναρμογή στις συντροφιές μας. Είναι αυτό που δονεί τις διαδηλώσεις μας και απειλεί την εξουσία.»
____________________________________
Το κείμενο αυτό αποτελεί γράμμα του Μάνου Τσίζεκ σε έναν παλιό του φίλο. Το απόσπασμα στο τέλος είναι από το άρθρο «Οι παλιοί μας δάσκαλοι», της ποιήτριας και φιλολόγου Μαρίας Ταταράκη, το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Η Εποχή» στις 2/2/1997.
